Η Αγία Μαρκέλλα η Χιώτισσα και η εκκλησία της στον Βοτανικό* Η οδός Ευθανασίας (Σπύρου Πάτση) και η ανθρωπογεωγραφία της ενορίας
Γράφει ο Ελευθέριος Γ. Σκιαδάς
Ίσως πολλοί θα έχουν απορήσει πως βρέθηκε καταμεσής των Αθηνών, στο επίκεντρο μιας παραδοσιακής γειτονιάς της, ο ναός της Χιώτισσας Αγίας Μαρκέλλας που βρίσκεται στο Βοτανικό και γιορτάζει σήμερα 22 Ιουλίου. Της παρθενομάρτυρος που γεννήθηκε στη Βολισσό, τη βορεινή και ιστορική κωμόπολη της Χίου, η οποία γέννησε και την Αγία Ματρώνη, την αποκαλούμενη Χιοπολίτιδα που γιορτάζει στις 20 Νοεμβρίου. Όλα οφείλονται στον «Χιακό Σύνδεσμο “Η Αγία Μαρκέλλα” (Βολισσού)». Στα τέλη του 19ου αιώνα πανηγύριζε τη μνήμη της Αγίας στον ναό του Οσίου Λουκά Πατησίων και από τις αρχές του 20ού αιώνα μέχρι τη δεύτερη δεκαετία στον ναό του Προφήτη Δανιήλ και πότε σε άλλες εκκλησίες της περιοχής μέχρι και τη δεύτερη δεκαετία του 20ού αιώνα. Στη μία εκκλησία γινόταν ο αρχιερατικός πανηγυρισμός, σε άλλη η γιορτή στη μνήμη της Αγίας Μαρκέλλας.
Το προεδρείο του Συνδέσμου, οι Γ. Μαδιανός και Ι. Καρνέρης, αναζητούσε τρόπους για να ανεγείρει την εκκλησία της προς ικανοποίηση του θρησκευτικού συναισθήματος των Χίων που ζούσαν στην Αθήνα.[2] Κάτοικοι της ευρύτερης περιοχής οι περισσότεροι επέλεξαν να την ανεγείρουν στην οδό Ευθανασίας, όπως ονομαζόταν ακόμη η σημερνή οδός Σπύρου Πάτση επειδή περνούσε από το νεκροταφείου Αγίου Γεωργίου. Με την επιλογή της θέσης για την ανέγερση του ναού της Αγίας Μαρκέλλας έλυναν και μέγα ζήτημα που απασχολούσε την περιοχή και ήθελε να… τσακώνονται οι γείτονες Άγιος Βασίλειος και Άγιος Πολύκαρπος για το προνόμιο του ενοριακού ναού.
Οι δύο αυτοί ναοί, του Αγίου Βασιλείου και του Αγίου Πολυκάρπου βρίσκονταν στα δύο άκρα της συνοικίας. Παρά το γεγονός ότι ο πρώτος ήταν μεγάλος και καλλιεπής, το προνόμιο του ενοριακού ναού είχε ο «ταπεινός» Άγιος Πολύκαρπος. Αλλά και αυτός θεωρείτο απόμακρος, «ερημικόν ναϊδριον» για τους κατοίκους της περιοχής. Η διένεξη των δύο εκκλησιών δεν άργησε να φτάσει και μέχρι τις στήλες του Τύπου, προκαλώντας διαιρέσεις μεταξύ των κατοίκων.
Ωστόσο δεν άργησαν, στην διένεξη να εμπλακούν και εκκλησιαστικοί παράγοντες. Οι κάτοικοι της περιοχής οι οποίοι ήθελαν να τελέσουν τα μυστήριά τους στην μεγάλη και επιβλητική εκκλησία του Αγίου Βασιλείου, έπρεπε να πληρώσουν διπλά. Κατέβαλαν και τα αποκαλούμενα «ενοριακά δικαιώματα» στον Άγιο Πολύκαρπο. Τη διένεξη ήρθε να λύσει η Αγία Μαρκέλλα, της οποίας ο πρώτος ναός ανεγέρθηκε το 1922.
Βασιλικό Διάταγμα
Πρώτος ιερέας ανέλαβε ο Δημήτριος Δεληπέτρος, ενώ στα τέλη της δεκαετίας 1920 άκμασε ως εφημέριος του ναού ο πατήρ Γεώργιος Μυτιληναίος. Εντός μικρού χρονικού διαστήματος ο ναός έγινε ενοριακός. Τον Νοέμβριο 1922, με ιδιαίτερο βασιλικό διάταγμα, ως ενοριακός «καθορίζεται ο άρτι ανιδρυθείς Ι. Ναός της Αγίας Μαρκέλλας, εις όν υπάγεται ο Ναός του Αγίου Πολυκάρπου, ως παρεκκλήσιον αυτού». Ταυτοχρόνως αποδίδει το όνομά του σε μία από τις γειτονιές του Βοτανικού, τη γειτονιά της Αγίας Μαρκέλλας.
Μια γειτονιά η οποία τότε οριζόταν από την Ιερά Οδό, τη λεωφόρο Κωνσταντινουπόλεως και την οδό Αμφιπόλεως. Εντυπωσιάζει το γεγονός της ταχύτατης καθιέρωσης της ενορίας, σε βαθμό ώστε το 1926 όταν το υπουργείο Δικαιοσύνης όριζε επιτροπές για το ενοικιοστάσιο περιλάμβανε και επιτροπή της ενορίας Αγίας Μαρκέλλας αποτελούμενης από τον ιερέα της εκκλησίας Γεώργιο Μυτιληναίο και τους Χ. Αντωνάτο, Ι. Δραμιτινό, Π. Πεταλιά και Κ. Μάτσα.
Για τον ναό επικρατεί η άποψη πως είναι εκείνος που στήθηκε από τους Χιώτες και με την αρωγή των ενοριτών το 1922. Στην πραγματικότητα όμως ο πρώτος ναΐσκος ήταν μικρός και δεν επαρκούσε για να καλύψει τις ανάγκες της συνοικίας, η οποία ολοένα και αναπτυσσόταν προς κάθε κατεύθυνση. Γι’ αυτό κατεδαφίστηκε τον Μάιο 1935 και ανεγέρθηκε στη θέση του ο σημερινός ναός.
Οι παλαιότεροι θυμούνταν με νοσταλγία τον νεωκόρο μπάρμπα Γιάννη να κατασκευάζει πανέμορφους σταυρούς από βούρλα. Οι πιστοί ανήγειραν το ναό που τους συντρόφευσε σε δύσκολες και ευτυχισμένες στιγμές. Αξιοσημείωτη για τον επισκέπτη είναι η Πλατυτέρα, έργο που φιλοτέχνησε στα δύσκολα χρόνια της Κατοχής ο επιφανής Δημήτριος Πελεκάσης. Αποκαλύφθηκε και αποκαταστάθηκε στις αρχές της δεκαετίας 1990 όταν εφημέριος ήταν ο αείμνηστος αρχιμανδρίτης Νικηφόρος Κάρδαρης.
Οι άνθρωποι (1938)
Πρωταγωνιστές ήταν πάντα οι άνθρωποι, οι πιστοί οι οποίοι αγκάλιασαν την Αγία τους και φρόντισαν να τιμούν το κοινό τους σπίτι, την εκκλησία τους. Οφείλουμε λοιπόν να τους μνημονεύουμε αποδίδοντάς τους την απαραίτητη τιμή. Τα τελευταία προπολεμικά χρόνια, πέραν του Εκκλησιαστικού Συμβουλίου, δύο φορείς δραστηριοποιούνταν στην περιοχή της Αγίας Μαρκέλλας Βοτανικού. Ήταν ο «Θρησκευτικός & Φιλανθρωπικός Σύλλογος» και η «Ένωσις Ενοριτών Αγίας Μαρκέλλης».
Το Εκκλησιαστικό Συμβούλιο αποτελούσαν ο βυρσοδέψης Εμμανουήλ Μανωλάκης, ο συνταξιούχος εκπαιδευτικός Δημήτριος Γρηγοράτος, ο εργολάβος διακοσμήσεων Ιωάννης Μαμάης και ο υποδηματοποιός Νικόλαος Βιτσέντζος.
Πρόεδρος του Θρησκευτικού και Φιλανθρωπικού Συλλόγου ήταν ο Ιωάννης Μανωλάς, Αντιπρόεδρος ο Νικόλαος Βιντσέντζος, Γραμματεύς ο δημοσιογράφος Ιωάννης Κουτήφαρης, Ταμίας ο Δημήτριος Μπαρούτσος και Σύμβουλοι οι Θωμάς Κοντέας, Ιωάννης Κουλουφάκος, Αντώνιος Μαραγκός κ.ά. Σκοπός του Συλλόγου ήταν η προστασία των απόρων της συνοικίας με την παροχή συχνών βοηθημάτων, ιατρική περίθαλψη και κάθε άλλη υποστήριξη που επέτρεπε το ταμείο του.
Πολυπληθέστερη όλων ήταν η Ένωση Ενοριτών Αγίας Μαρκέλλας, της οποίας τα γραφεία ήταν παραπλεύρως της εκκλησίας. Πρόεδρος ήταν ο εργολάβος οικοδομών Δημήτριος Αρτινός, Αντιπρόεδρος ο Αντώνιος Μαραγκός, Γενικός Γραμματεύς ο Χαράλαμπος Αρτινός, Ταμίας ο Ευάγγελος Τσατίρης και Σύμβουλοι οι Ανδρέας Γκλιάτης, Θεόδωρος Ρεφούλιας, Νικόλαος Λούκας, Πέτρος Γκρέκας, Βασίλειος Καντζίκης, Χαράλαμπος Πολιουδάκης, Ιωάννης Ζαρδές και Δημήτριος Ζάμαρος.
Σώθηκε όμως και ένας πολύτιμος κατάλογος των μελών που ήταν εγγεγραμμένα στον Σύλλογο. Αποτελούσαν τον πυρήνα των κατοίκων της περιοχής και μας αποκαλύπτουν την ανθρωπογεωγραφία της. Γι’ αυτό και παραθέτουμε τα ονοματεπώνυμά τους, όπως διασώθηκαν σε κατάλογο του 1938: Δημήτριος Αρτινός, Ευάγγελος Τσολκίδης, Κωνσταντίνος Βάλβης, Γεώργιος Φιλιππαίος, Δημήτριος Γρηγοράτος, Εμμανουήλ Μυλωνάκης, Άννα Μυλωνά, Κατίνα Μουρίκη, Λουίζα Βερονίκη, Κωνσταντίνος Γονίδης, Βασίλειος Δούκας, Σπυρίδων Ποριώτης, Γεώργιος Γαλέος, Κωνσταντίνος Τσάλας, Ελένη Τσάλα, Σωκράτης Μεγαρίτης, Κατίνα Μεγαρίτη, Πινιώ Σινάνη, Νικόλαος Σπηλιόπουλος, Π. Χριστοφιλάκη, Γεώργιος Μυριανθόπουλος, Σωκράτης Παραβάντης, Ασπασία Λουκατζίκου, Χριστίνα Βασιλειάδου, Χρήστος Μυριανθόπουλος, Σπυρίδων Μαράτος, Γεώργιος Νίκας, Δημήτριος Γκομόζας, Γ. Χρηστάκου, Γ. Σιλέκος, Νικόλαος Νατσουλίδης, Ιωάννης Πάνου, Γεώργιος Σαμαρτζής, Βιργινία Αφθονίδου, Δημήτριος Καραμπίνης, Γεώργιος Ντορλής, Αντώνιος Βελολής, Μαρία Γονιδάκη, Μαρία Ασκαρίδου, Ειρήνη Χιολάκη, Τερψιθέα Βολαντή, Ανθή Γκολφινοπούλου, Δημήτριος Ζυμάρας, Μαργαρίτα Σφακιανάκη, Σωτήριος Ζορταλούδης, Λεωνίδας Παπαγεωργίου, Παναγιώτης Καφούρος, Νικόλαος Κουτσόπουλος, Μαρία Σακελλαρίδη, Μάρθα Ευαγγελάτου, Γεώργιος Λυρίτης, Κυριάκος Μακρής, Φανή Ζαφειριάδου, Αντωνία Νικολαίδου, Κωνσταντίνος Κανίστρας, Ζήσης Ψαρράς, Άγγελος Φιλιππαίος, Αθηνά Ησαΐα, Αννα Δουλιγέρη, Χαράλαμπος Σταμπόλης, Διονύσιος Καψίκτης, Δήμητρα Δημητρίου, Βαρν. Μιχαηλίδης, Αναστάσιος Κουράσης, Ανδρέας Ψηλολάκης, Αριστείδης Κουτσούκος, Αθανάσιος Κόλολιας, Γεώργιος Καράντζος, Δημοσθένης Παναγιωταρέας, Ανδρέας Γραμματικός, Κωνσταντής Μπαρούτσος, Βασίλειος Μουτζουρής, Λεωνίδας Γκιών, Γεώργιος Κιτσόπουλος, Πολύβιος Γριτσαλής, Άγγελος Καράμπαμπας, Παναγιώτης Βυρίνης, Βασίλειος Παπαπέτρου, Σταμάτιος Μανωλικίδης, Μάνθος Βαλέρης, Εμμανουήλ Καστρινάκης, Αθανάσιος Καραγιώργος, Αντώνιος Γονιδάκης, Αναστάσιος Γιόλαρης, Δικαίος Δαβάκης, Εμμανουήλ Πολιουδάκης, Αντώνιος Μαραγκός, Κατίνα Μαραγκού, Αργύριος Ιορδάνου, Χρ. Θεοδωρακόπουλος, Πέτρος Μαμζέρης, Ελευθέριος Νότσικας, Θεοδώρα Τζουράνη, Στ. Καραντζά, Κ. Σερλής, Θ. Σούμπασης, Γ. Σιγγελάκης, Αλέξανδρος Μορφονιός, Μιχαήλ Μορφονιός, Μ. Μαρκουλιδάκης, Δ. Καριώτης, Ιωάννης Μπόγδανος, Χ. Τρίγκας, Γ. Ντορλής, Ηλίας Σωτήρχος, Γ. Παναγόπουλος, Χ. Κατροδαύλης, Ειρήνη Ζαμάρου, Μ. Διονυσάτος, Α. Θεοδωρίδης, Ευάγγελος Αποστόλου, Σπυρίδων Ντόβας, Διονύσιος Μουλόπουλος, Μιχαήλ Γαρύφαλος, Π. Ασημακόπουλος, Θ. Νικηφοράκης, Ι. Τσαλπατούρος, Ι. Σιγάλας, Σ. Πούντος, Ι. Αργυρόπουλος, Π. Γλυφού, Μαρία Διαφαράνου, Π. Πάκος, Γ. Γεωργιάδης, Π. Αργυρός, Μιχαήλ Παπαδόπουλος, Μ. Χαρβαλιάς, Γ. Χαρβαλιάς, Κ. Παραράς, Ι. Ζαδές, Α. Στάμου, Κ. Γκενάσης, Ι. Κανάκης, Α. Προξενιάδης, Δ. Γκαρής, Ι. Κουλουφάκος, Ι. Αντωνόπουλος, Σ. Χριστόπουλος, Σ. Βλάχος, Μ. Βλάχος, Π. Ιατρού, Ε. Μεταξωτός, Σ. Καφαράκης, Τ. Μεσημβρινού, Δημήτριος Φιλίππου, Γ. Ανδρικόπουλος, Σ. Τυρταίος, Α. Παπαδόπουλος, Β. Νταλίπης, Α. Γλύκας, Σ. Περπατάρης, Α. Κατσαούνης, Α. Αντωνάκος, Π. Παπαϊωάννου, Σ. Γκούμας, Θ. Κόντος, Σ. Γαβαλάς, Σ. Λουσάτος, Ι. Καραγιάννης, Η. Φωτόπουλος, Ν. Λεγάκης, Σ. Μαρκόπουλος, Ι. Σκάντζικας.
Απόσπασμα από το υπό έκδοση βιβλίο «Οι Αθηναϊκές γειτονιές: Νοτιοδυτικά της Ακρόπολης»
